در حالی که هم‌زمان با برگزاری هفتادوششمین جشنواره کن خبر اعدام سه متهم پرونده خانه‌اصفهان بار دیگر ایران را ملتهب کرد، سینماگران منتقد و مخالف جمهوری اسلامی در حاشیه این رویداد مهم سینمای جهان، حضوری گسترده دارند که موردتوجه رسانه‌ها هم قرار گرفته است. از سوی دیگر نام عربستان سعودی به شیوه‌ای دیگر و با اتکا به سرمایه‌گذاری‌های جدید این کشور در جشنواره کن به گوش می‌رسد.

اعدام مجید کاظمی، صالح میرهاشمی و سعید یعقوبی در صبح ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ نه‌تنها واکنش گسترده ایرانی‌ها در رسانه‌های اجتماعی و خیابان‌های چند شهر ایران را به دنبال داشت، چندهزار کیلومتر دورتر در ساحل جنوبی فرانسه هم بازتاب یافت؛ وقتی سینماگران ایرانی حاضر در نشست «سینما و ایران؛ صدای اجتماعی بنیادین» مانند زر امیرابراهیمی، سپیده فارسی و میلاد عالمی با یک دقیقه سکوت به احترام این سه معترض اعدام‌شده، یادشان را گرامی داشتند و با نمایش تصویر آن‌ها، سعی کردند بخشی از حوادث در حال وقوع داخل ایران را به گوش رسانه‌ها برسانند.

سینماگران ایرانی حاضر در جشنواره کن در برنامه‌ای دیگر، با در دست گرفتن تصاویر، نوشته‌ها و نمادهای مرتبط با جنبش اعتراضی ۱۴۰۱ ایران، روی فرش قرمز رفتند و شعار «زن، زندگی، آزادی» سر دادند. تیری فرمو، مدیر هنری جشنواره کن، هم به آن‌ها ملحق شد و با آنان عکس گرفت.

پیش از این در زمستان گذشته‌ هم برنامه مشابهی در جشنواره فیلم برلین روی فرش قرمز اجرا شد. حالا رویدادهای سینمایی معتبر جهان به محل اعتراض چهره‌های درتبعید یا مهاجر سینمای ایران به عملکرد جمهوری اسلامی تبدیل شده‌اند.

سینمای ایران علیه حجاب اجباری

کانون فیلمسازان مستقل ایران که سال گذشته و در جریان جنبش اعتراضی ایران تاسیس شد، امسال در بازار فیلم کن حضور دارد و همان‌طور که پیش از این اعلام کرده بود، قرار است آثار سینمایی مستقل خارج از جریان رسمی را به خریداران و پخش‌کنندگان فیلم از سراسر جهان عرضه کند. نخستین محصول عرضه‌شده، فیلمی است که حجاب اجباری را زیر سوال برده است.

«من، مریم، بچه‌ها و ۲۶ نفر دیگر» به کارگردانی فرشاد هاشمی بدون رعایت مقرراتی مانند حجاب اجباری در داخل ایران تولید شده و رادیو فردا گزارش داده که داستانش درباره زن جوانی است که خانه‌اش را در اختیار یک گروه فیلمسازی قرار می‌دهد؛ گروهی که می‌خواهند درباره پایان رابطه‌ یک زن و مرد فیلم کوتاهی بسازند. این رسانه به نقل از یکی از عوامل فیلم نوشت که رعایت نکردن حجاب اجباری در یک صحنه فیلم در خیابان «دشوار» بود اما سازندگان فیلم کوشیده‌اند «تصویری واقعی» از ایران امروز ارائه دهند.

در آنونس [پیش‌پرده] منتشرشده از این فیلم، چهره‌هایی کمتر شناخته‌شده‌ای را می‌بینیم که به شکل کم‌سابقه‌ای بدون تن دادن به قواعد سانسور جمهوری اسلامی مقابل دوربین قرار گرفته‌اند. این در حالی است که از چند ماه پیش و هم‌زمان با قیام گسترده زنان ایرانی علیه حجاب اجباری بعد از کشته شدن مهسا امینی، شنیده می‌شد چند فیلم کوتاه و بلند به شکل زیرزمینی در داخل ایران ساخته شده‌اند که بازیگران زن آن‌ها حجاب اجباری را رعایت نکرده‌اند.

حالا کانون فیلمسازان مستقل ایران اعلام کرده که در بازار جشنواره فیلم کن علاوه بر فیلم بلند «من، مریم، بچه‌ها و ۲۶ نفر دیگر» ۱۳ فیلم دیگر از جمله ۹ فیلم کوتاه و یک انیمشین را هم عرضه کرده که همگی آن‌ها بدون رعایت سانسور جمهوری اسلامی ساخته شده‌اند.

انتشار این فیلم‌ها در بازار فیلم کن با تداوم ایستادگی بازیگران زن سینمای ایران در برابر حجاب اجباری هم‌زمان شد. در آخرین مورد، پانته‌آ بهرام که پیش از این به دلیل حضور بدون حجاب در مراسم عمومی خبر احضارش منتشر شده بود،‌ روز ۱ خرداد در مراسم تشییع رضا حداد، کارگردان تئاتر، باز هم بدون روسری حاضر و خبرساز شد.

 فیلمسازان و بازیگران مخالف جمهوری اسلامی در حالی جشنواره کن حضور دارند که نهادهای حکومتی ایران امکان شرکت در جشنواره و بازار فیلم این رویداد را از دست دادند. بنیاد فارابی، مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، حوزه هنری، صداوسیما و دیگر سازمان‌های زیرمجموعه وزارت ارشاد یا نهادهای ریز و درشت زیر نظر رهبر جمهوری اسلامی، هر سال به شکل گسترده به کن می‌رفتند و بنیاد فارابی «چتر سینمای ایران» را در بازار فیلم کن برپا می‌کرد؛ ولی امسال برگزارکنندگان جشنواره کن بدون آنکه به شکل رسمی اعلام کنند، امکان حضور آن‌ها را فراهم نکردند. از سوی دیگر، در داخل ایران به جز برخی اخبار غیررسمی درباره غیبت نهادهای حکومتی، خبری رسمی درباره جای خالی آن‌ها در جشنواره کن منتشر نشد و مسئولان ترجیح دادند از کنار این حذف بی‌صدا عبور کنند.

دریچه ورود عربستان سعودی به صنعت سینمای جهان

از سوی دیگر، نام عربستان سعودی به شیوه دیگری در هفتادوششمین دوره جشنواره فیلم کن شنیده می‌شود. این روند از همان افتتاحیه جشنواره با فیلم «ژان دو باری» که بخشی از سرمایه‌اش را جشنواره دریای سرخ عربستان تامین کرده بود، آغاز شد. فیلمی که با استقبال منتقدان از نقش‌آفرینی جانی دپ در قالب لویی پانزدهم، پادشاه سابق فرانسه، مواجه شد.

یک روز بعد، نشریه ورایتی از کن گزارش داد که عربستان سعودی با تاسیس «صندوق توسعه فرهنگی» در دو بخش جداگانه، در مجموع ۱۸۰ میلیون دلار به عنوان کمک‌هزینه برای صنعت سینمای بومی و بین‌المللی اختصاص داده است. این ابتکار در برنامه‌ای با عنوان «فرصت یک میلیارد دلاری» در روز دوم جشنواره کن اعلام شد.

بر اساس آنچه مسئولان این صندوق گفته‌اند، برای سرمایه‌گذاری روی تولیدات سینمایی و رسانه‌ای و پخش آثار و توسعه زیرساخت‌ها بودجه‌ای ۸۰ میلیون دلاری اختصاص یافته است و ۱۰۰ میلیون دلار هم برای سرمایه‌گذاری روی فیلم‌های سینمایی هزینه خواهد شد.

عربستان سعودی سال ۲۰۲۲ هم در کن اعلام کرده بود که برای فیلم‌هایی که در تولید خود از عوامل اهل این کشور استفاده کنند، تا ۴۰ درصد کاهش مالیات در نظر می‌گیرد. اخیرا فیلم‌های هالیوودی «قندهار» با بازی جرارد باتلر و «مبارز صحرا» در خاک عربستان سعودی فیلمبرداری شده‌اند.

امسال فیلم دیگری هم با سرمایه‌گذاری دریای سرخ در جشنواره کن حاضر است؛ «چهار دختر» ساخته کوثر بن هنیه، فیلمساز تونسی، که برای به دست آوردن جایزه نخل طلا با فیلمسازان صاحب‌نام جهان رقابت می‌کند.

بر اساس همین تحولات است که توجه رسانه‌های معتبر سینمایی به عربستان سعودی و دورخیزش برای حضور در صنعت سینمای جهان جلب شده است. یکی از جلوه‌های این توجه، رخداد مشترکی بود که جشنواره دریای سرخ با مشارکت نشریه ونیتی فر در حاشیه جشنواره کن برگزار کرد که عنوانش «داستان‌های زنان» بود و به معرفی و تقدیر از شش زن سینماگر جهان عرب و آسیای غربی اختصاص داشت. ستاره‌های مشهور حاضر در کن مانند لئوناردو دی‌کاپریو، میوین، کیتی هولمز، توبی مگوایر، نائومی کمبل و دیگر چهره‌های سینمایی در این رویداد شرکت کردند.

میلا الزهرانی و فاطیما البناوی، بازیگران اهل عربستان سعودی، رزان جمال، بازیگر لبنانی، سارا علی خان، بازیگر هندی، تارا عماد، بازیگر و مدل مصری و جید اوسیبرو، فیلمساز نیجریه‌ای، چهره‌هایی بودند که در مراسم مشترک دریای سرخ و ونیتی فر از آن‌ها تقدیر شد.

ایران و عربستان سعودی دو کشور مهم خاورمیانه و رقبای منطقه‌ای‌اند و اخیرا بعد از سال‌ها تنش در روابط سیاسی، گام‌هایی برای حل مشکلات و عادی سازی روابط برداشته‌اند اما تصویر شرایط متفاوت حاکم بر دو کشور را می‌توان در نحوه حضور آن‌ها در یک رویداد سینمایی مهم مانند جشنواره کن ارزیابی کرد؛ نام ایران با اعتراض سینماگران آن به شرایط سیاسی و اجتماعی ناشی از عملکرد حکومت در کن تکرار می‌شود اما از عربستان سعودی به عنوان مهره‌ای جدید در حوزه سرمایه‌گذاری و کشف استعدادهای سینمایی منطقه و حتی جهان یاد می‌کنند.

این وضعیت جدید در حالی شکل گرفته است که سابقه سینمایی و افتخارات بین‌المللی فیلمسازان ایرانی با هیچ کشوری در خاورمیانه قابل‌مقایسه نیست؛ اما جمهوری اسلامی کاری کرده که نام سینماگران ایرانی در داخل و خارج از ایران مدام به عنوان مخالفان سرسخت حکومت شنیده شود و تحت تاثیر شرایط ملتهب حاکم بر ایران، نقش سینما به عنوان هنر یا صنعت سرگرم‌کننده به‌تدریج در حال فراموش شدن است.